Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Эсĕ ман пуянлăх, ылтăн,

Тӳпери çут çăлтăрăм.

Эсĕ ман чи çывăх çыннăм —

Чун юратнă мăшăрăм.

«Эсĕ» сăвăран.

Раштав уйăхĕн вĕçĕ. Чи вăрăм, шартлама сивĕ те пĕр çилсĕр каçсем. Çăлтăрсем тӳпере мĕлтлетсе выляççĕ. Уйăх çӳлте хунар пек çакăнса тăнă та таврана таçта çити çутатать.

Шап та лăп çакăн пек илемлĕ каç, вăтăр виçĕ çул каялла, эрешленĕ хыçлă çунапа тăпăр-тăпăр ташласа тăракан ăйăр кӳлсе эпĕ сана качча илес шутпа кӳршĕ яла пынăччĕ. Эсĕ, тин çеç вун çиччĕ тултарнă çап-çамрăк хĕр, палăртнă вăхăтра ман пата тухрăн, калаçса тăтăн, анчах çав каçах манпа пыма килĕшесшĕн пулмарăн. Питĕ витĕмлĕ сăлтав та пурччĕ санăн: çав кунсенче иккĕмĕш сыпăкри пĕр аппу вилнĕччĕ, хĕрĕх кунĕ те иртменччĕ-ха, çитменнине, аçу та килте марччĕ. Сочие çитиех канма кайнăччĕ. Паллах, эпĕ те пĕлеттĕм çакна, анчах темшĕн пĕр кун кая юлсан та чун савнине çухатасран, кам-тăр урăххи сана илсе кайма пултарасран шикленеттĕм. Пурччĕ, пурччĕ-ха пĕр каччă сирĕн ялта сан хыççăн чупаканни. Салтакра чухне те çыру çырса тăнă вăл, сана çуралнă кун ячĕпе те чаплă парне — хунар — парнеленĕ. Çав хунара паян кун та манран пытармасăрах упратăн, усă курнă чухне ăна аса илетĕн пулĕ. Ют каччă парнине кăларса ывăтманшăн çилленместĕп. Хунар — хуçалăхра кирлĕ япала, пултăрах.

Малалла

Тăшман пире хăратмасть,

Унран эпир тармастпăр.

Çутă хĕçе çĕклетпĕр,

Тăшман айне пулмастпăр.

Тăвăл пире тивеймест,

Сĕм вăрманта ларнă чух.

Тăшман пире çĕнеймест

Эпир туслă пулнă чух.

Пурччĕ манăи икĕ çунат,

Икĕ улăпла çунат:

Пĕр çуначĕ — Чăваш çĕрĕ,

Тепĕр çунат — Чăваш хĕрĕ —

Савнă тусăм Минисса.

Вĕçрĕм çилтăвăл касса...

Касса татрĕç çуната,

Чĕрем панчи çуната.

Çилхăван пек утăм пур,

Икĕ вăйлă аллăм пур,

Çутă хĕçĕм ялтăратăр,

Тăшман пуçĕ çук пултăр.

Ăнлантаркăч

Ку юрра 1916 çулта Кирук юрăçă Палтай Упи ялĕнчи Каляк Минккинчен çырса илнĕ.

Минисса — Пайтулăн арăмĕ е савнă хĕрĕ пулма пултаратъ.

Пĕр вăхăтра кĕрĕк тăхăнасси модăна кĕрсе кайрĕ. Лавккара пурри пурне те лекместчĕ. Пĕлĕш-тăвансене çеç хыçапти алăкран тыттарса яратчĕç, пултаруллăраххисем сурăх тирĕ пуçтарса кĕрĕк çĕлеттерме пикенчĕç. Эпĕ мĕнрен кая, çичĕ-сакăр тир пуçтараймастăп-и? Ним мар пуçтаратăп, кĕрĕк çĕлеттеретĕп.

Пĕр кунхине, ĕçрен пушансан, миххе сурăх тирĕсене тултарса автобуспа ларса Шупашкаралла вĕçтертĕм. Тĕп хулара тир тăвакансем пур тенине илтнĕччĕ. Паллах, тĕп хулара лайăх çĕлесе парĕç-ха терĕм. Кӳршё ялта та ун пек ăста пурччĕ те, Шупашкар Шупашкарах çав. Çапла шутлатпăр эпир яланах. Хулара тир кăна тумаççĕ, кĕрĕкне те çĕлесех параççĕ. Килĕшрĕм, авансне тӳлесе хăвартăм. Тата тепĕр эрнерен кĕрĕкне килсе илме каларĕç.

Урамра сивĕсем пуçлансан çынсем кĕрĕк тăхăнчĕç. Кӳршĕллĕ пурăнакан Митя та кĕрĕк тăхăннă. Хăй ӳстернĕ сурăх тирĕсенченех тутарнă, пĕрре те патшалăхăннинчен кая мар. Аптрамăп, часах манăн та чаплă кĕрĕк пулать.

Кайса илтĕм Шупашкартан кĕрĕке. Укçине те аванах тӳлесе хăвартăм.

— Çĕр çул тăхăн ку кĕрĕке, çавах та кивелмĕ,— çурăмран шаплаттарса мухтать кĕрĕк çĕлекен. — Хăвăн çинче те епле аван ларать, тепре кил, юлташусене кала,— тесе ăсатрĕ мана ăста.

Малалла

Пирĕн вăрман — сĕм вăрман,

Лашмансем хуçаланман.

Вăрман тулли — ват юман,

Эпир пуçсене усман.

Тăшман килсен хĕç тытнă,

Çичĕ юта юсанă.

Кайран хыçалтан тапнă,

Тамăкалла ăсатнă.

Пирĕн улăх сарлака,

Ан кай, тусăм аякка.

Улăх тулли курăкĕ —

Чăваш çĕрĕн ырлăхĕ.

Вăрăм ешĕл курăкне

Çавасемпе çултăмăр.

Тăшман пуçĕ кучан пек,

Кучансене касрăмăр.

Ăнлантаркăч

1916 çулта Кирук юрăçă Чĕмпер кĕпернинчи Пăва уесĕнчи Палтай Упи (Палтиел) ялĕнче Каляк Минккинчен çырса илнĕ. Пĕрремĕш хут 1991 çулта "Вучах" хаçатăн 27-мĕш номерĕнче пичетленнĕ.

Кирук юрăçă çырса илнĕ "Пайтул паттăр" калавра Пайтул çак юрра "Çтаппан Раçĕнпа пĕрле тăшмансене çĕнтернĕ хыççăн юрланă", — тенĕ.

Килтеш вăрманĕ каш-каш кашлать,

Килтеш вăрманĕнче кашкăр ами улать.

Кашкăр ами хăй аçине кĕтет.

Пĕччен юлассинчен вăл шикленет.

Питтукасси тем тĕрлĕ пăлханать,

Питтукасси çын сассипе тулать.

Пит хурланса Олюна макăрать,

Хăй савнине, Охатере кĕтет.

"Охатерĕм, савнă мăшăрăм,

Мĕншĕн кайрăн эс Шупашкара.

Шупашкарăн çурчĕсем шурă чуллă,

Çыннисем вара ытла та хура чунлă.

Вĕсем шурра кураççĕ хура пек,

Хурана кураççĕ шурă пек.

Вĕсемпе калаçни усси çук,

Вĕсемпе хирĕçни усси çук.

Охатерĕм, савнă мăшăрăм,

Уйăх иртрĕ эсĕ кайни аçу килĕнчен.

Мĕншĕн каялла килместĕн, Охатерĕм.

Мĕншĕн шутламастăн ман çинчен.

Амăрткайăк ами пулса вĕçсе пырăттăм,

Кашкăр ами пулса чупса пырăттăм,

Эсĕ ăçта иккенне пĕлсессĕн,

Эсĕ мана кĕтнине пĕлсессĕн."

Килтеш вăрманĕ каш та каш кашлать,

Килтеш вăрманĕнче кашкăр ами улать.

Кашкăр аçи ами патне васкать,

Охатер çеç Олюна патне пыраймасть.

Ристан пултăм Шупашкарта,

Тухса тартăм армана.

Ристан пултăм Хусанта,

Тухса тартăм вăрмана.

Арманта усал арманçă

Хуса ячĕ çав кунах.

Вăрманта усал вăрманçă

Йытă ячĕ çав кунах.

Арманта та пурнăç çук,

Вăрманта та пурнăç çук.

Халь ăçта кайса, чăваш,

Тупăн эс хăвна юлташ.

Çиллĕ тăвăл — ман юлташ,

Çутă хĕç те ман юлташ.

Кашкăрпа упа тата

Пулĕç пирĕншĕн юлташ.

I

Ăс-пуçĕ çавра çил пек çаврăнать, чĕри çурăлса каяс пек аташать. Ыран, ирхи апат çинĕ хыççăн, ликпункта каймалла! Хут вĕренме тытăнмалла! Çыннăн ачи-пăчи пур, ачи-пăчи мар — арăмĕ те пур, çийĕнчен тата сухалĕ те кĕскех мар — хут вĕренме яраççĕ! Самани çавăн пек!..

II

Ухливана урамра курсан — табак хутаççи шыраса çӳрет ĕнтĕ ку тесе шухăшлама пултаратăр. Табак хутаççи шырамасть. Ахаль вăл пуçне уснă. Савăнăçлă шухăшсенчен пушанса юлнăран унăн пуçĕ усăннă. Ликпункт, ликпункт пуçа устарать.

Ял Совет тĕлне çитрĕ. Пӳртне кĕчĕ. Ял Совет секретарĕ çырса ларакан сĕтел умне ним шарламасăрах пырса тăрса чарăнчĕ.

— Мĕн патне килтĕн? — тесе ыйтрĕ секретарĕ, аллинчи ручкине пăрахса.

Ухливан, сĕтел умĕнче тăрса шухăша кайнăскер, секретарĕн çинçе сассине илтмерĕ.

— Мĕн кирлĕ сана тетĕп.

— Мĕ-ĕн? — терĕ Ухливанĕ.

— Мĕн ĕçпе килтĕн тетĕп сана.

— Мĕн ĕçпе? Мĕн ĕçпеччĕ-ха?

— Пĕлместĕп çав, çавăнпа ыйтатăп.

— А-а! Аса илтĕм, — терĕ Ухливанĕ. — Пуç ыратать. Сăмса юхать... Халер ерчĕ!.. Хут вĕренме каймалла. Каймасан юрамĕ-ши? Халерпе чирлемен пулсан... Халер ерчĕ-çке-ха... Арăм та хам пекех сывă мар, кĕнеке хутаççи çĕлесе пама йĕп те тытаймасть.

Малалла

Кăкшăм шывĕ — тăрă шыв,

Шăнкăр-шăнкăр вăл юхать.

Чăваш чунĕ — таса чун,

Ним айăпсăртан çунать.

Кăкшăм хĕрне эп антăм,

Тăрă шыв ăсса ĕçме.

Шупашкар таран çурерĕм

Тăвансене пулăшма.

Шăнкăр шывра пулă çук,

Атма лартни усăсăр.

Вайпутсенче чăнлăх çук,

Пуçа тайни усăсăр.

Алла çут хĕç тытмалла,

Вăрçă хирне тухмалла,

Тăшман пуçне касмалла,

Чăнлăх тĕнчи тумалла.

Шупашкарта шурă пӳрт,

Сарă вырăс пурăнать.

Сарă вырăс пурăнать,

Хура чунпа туслашать.

Пирĕн ялта хура пӳрт

Хура чăваш пурăнать.

Хура чăваш пурăнать,

Таса чунпа туслашать.