Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Анне паян мана ирех вăратрĕ. Кĕтĕве каймалла-çке-ха. Юнашарти Ванюк пичче, анне тата эпĕ ĕнесемпе сурăхсене аслă хире хăваласа тухрăмăр. Тĕлĕнмелле хаваслă маншăн хирти пурнăç. Хĕрлĕ, хура тĕслĕ ĕнесем мăшлата–мăшлата курăк çиеççĕ. Çамрăк путексем, ирĕке тухнипе савăнса, унталла та кунталла сиккелеççĕ. Амăшĕсем ме–е–ек ! тесе чĕнеççĕ. Акă тӳпенелле тинкеретĕп. Унта ушкăн–ушкăн шурă пĕлĕтсем иртеççĕ. Ăçта çитиччен каяççĕ-ши вĕсем? Мĕнле кăна çĕр-шыва çитсе курмаççĕ–ши вĕсем? Тем анлăш тӳпере тӳлеккĕн ярăнаççĕ çав пĕлĕтсем. Вĕсем çине пăхсан, ман чун–чĕре хăпартланать. Манăн та таçти-таçти çĕр-шывсене çитсе курас килет, пурне те пĕлес килет. Акă сăрт хĕрринче кăвак шевле вылять. Унра питĕ нумай хаваслăх, телей, нихăçан курман савăнăç пытанса тăнă пек туйăнать мана. Акă кĕтӳ пуçĕ Улаç, малалла каятпăр тесе сас парать. Кĕтӳ курăк çисе шунă май эпĕ те утатăп. Акă курăк ăшĕнчен шăрчăксем йăлт та йăлт сике-сике тараççĕ. «Ăçта таратăр эсир? Мĕн тума таратăр? Тивместĕп эп сире. Тивме нихçан та шутламан», — кулса калаçатăп вĕсемпе.

Акă ман умра, шап-шурă салтак тӳмисем. Хирти чи илемлĕ чечексем. Вĕсене ман пурне те хамăн ытама илсе кăкăр çумне пăчăртас килет.

Малалла

Ял тулашĕнче пĕр начар кил-çурт ларать.

Пĕтĕмпе кивĕ, çĕрĕк: йăванас пек курăнатъ.

Пӳрт çĕрсе шăтса пĕтнĕ, кĕтессисем чалăшнă.

Çийĕ çĕрсе курăк ӳстернĕ, кивĕ хапхи йăваннă,

Юписем кăна чалăшса пĕчченех тăраççĕ.

Чӳречисенче тутăр татăккисем вĕçкелеççĕ.

Кам килĕ-ши ку? Мĕншĕн ку тĕрлĕ юхăннă-ши?

Итлĕр... Кунта чухăн çын пурăнать.

Йывăр пурăнăçпа пуснăскер, çакăнта тарăхать...

Ак сивĕ хĕл... Сивĕ çил чарăнмасăр вĕрет,

Çак çĕрĕк пӳрте витĕрех кайса сивĕтет.

Миçе çултанпа пӳрт тăвас тесе пурăнатъ,

Анчах ĕмĕтне çитереймест; хăй шухăшлать:

«Мĕн тăвас? Çитмен пурăнăçла пурăнса,

Виличчен пурăнса та, пӳрт туса,

Хĕлле ăшă çĕрте шăм-шаккăма кантараймăп,

Аван пурăнăçпа пĕр кун та пурăнаймăп.

Эх-хех-ха, ай-аяй! пулмарĕ, çаплах вилеп,

Чухăн пурăнăçпах тупăка кĕрсе ӳкеп...»

Çапла хăй, мĕскĕн, чылайччен шухăшласа ларать,

Вăл темĕн ĕнтĕ çур çĕр те çитсе пырать —

Çывăрма вăхăт. Çĕтĕк тумтирĕпе чĕркенет.

Мĕскĕн... сивĕ, ав епле вăл чĕтрет...

Хуйхăллă сывларĕ те кăмака çине улăхрĕ,

Малалла

1-мĕш пайĕ. Вăхăт машини.

Надин питĕ ăслă хĕрача. Вăл питĕ нумай çĕнĕлĕхсем тунă, нумай наука кĕнекисем çырнă, Вольфред ятлă йытта калаçма вĕрентнĕ... Хăй Надин вуннăра кăна. Хăйĕн пĕлĕвĕпе вăл наука доктăрĕсене те çĕр хут иртсе каять ĕнтĕ. Халĕ вăл вăхăт машини тĕпчесе кăларас шухăшпа тĕрмешет. Ăна Вольфред пулăшать. Йытă пулсан та вăл Надин пекех ăслă.

— Ну, Вольфред, туса пĕтертĕмĕр вăхăт машинине! — каларĕ Надин.

— Анчах та пирĕн çак машинăна тĕрĕслесе пăхмалла, — хуравларĕ йытă.

— Атя, çак робăта ярса пăхар, — терĕ хĕр ача.

Надин полка çинче ларакан пĕр робăта илчĕ те сĕтел çине лартрĕ.

— Машинăна çут. Атя робăта 13-мĕш ĕмĕре яратпăр.

Надин робăта машина ăшне кĕртсе лартрĕ те кнопкăсене пусма пуçларĕ. Сасартăк таврана тĕтĕм хупларĕ. Таврара асамат кĕперĕ тĕсĕсем йăлтăртатма пуçларĕç. Машина ăшĕнчи робăт питĕ хытă çаврăнма пуçларĕ те çухалчĕ. Надинпа Вольфред машина экранĕ патнелле чупса пычĕç. Экран çинче робăт курăнса кайрĕ.

— Пулчĕ! Пулчĕ! — кăшкăрса ячĕ Надин.

— Ыранах пĕтĕм Галлактикăна тĕпчеме кайăпăр!

Малалла

Кайрăм эпĕ вăрмана,

Кăмпа-çырла пуçтарма.

Тавралăха сăнама,

Тĕрлĕ чĕр чуна курма.

Пуçтарсан çырла-кăмпа,

Çаврăнса пăхап — упа.

Ман хыçран чупса пырать,

Сиккелесе чупкалать.

Чупрăм эпĕ килелле,

Хамăр тăван еннелле.

Анне мана ятламарĕ,

Урăх вăрмана ямарĕ.

— Пĕрре çăлтăр, иккĕ çăлтăр, виççĕ...

Чӳрече умĕнче шухăша путнă хĕр ларать. Куç умĕнче — тăван ялăн кулленхи ӳкерчĕкĕ, илемлĕ çуртсем, сарлака урамсем, йывăç-курăк, ӳсентăран, çынсем... Пуçра вара паян урăххи... Шухăшсем таçта аякра — инçетре вырнаçнă вĕçĕ-хĕррисĕр Уçлăхра.

— Пĕрре çăлтăр, иккĕ çăлтăр, виççĕ... Чӳрече кĕленчи çине пырса çапăнакан çумăр тумламĕсене те çăлтăр тесе шутлатăп-çке-ха. Мĕншĕн мана Уçлăх хăйĕн патне çав тери туртать-ши? — хăйĕнпе хăй калаçса ларать хĕрача.

Чĕкеç хăмăр çӳçлĕ, кăвак куçлă. Вăл хăйне йĕркеллĕ тытать, ватăпа та, çамрăкпа та кăмăллă калаçать, çутçанталăка юратать. Ун çине пăхсан — хĕр ача ыттисем пекех тейĕн, анчах та Чĕкеçĕн пĕр уйрăмлăх пур — вăл кун сиктерсе Уçлăха вĕçет. Ял çыннисем Чĕкеç пĕлĕтелле хăпарнине сиснĕ ĕнтĕ, анчах хăйĕнчен кун пирки ыйтма аванмарланнă.

Паян Чĕкеç вĕçмерĕ, вăйлă çумăр çуни хĕр кăмăлне ирех пăсрĕ. Сасартăк алăк сасси ăна, шухăша путнăскерне, Уçлăхран уйăрчĕ. Чĕкеç каялла çаврăнса пăхрĕ, кӳршĕ ачи, Унтри, пӳрте кĕрсе тăнă, иккен.

— Чĕкеç, — тӳрех пуçларĕ Унтри, — мана тахçантанпах пĕр ыйту канăçсăрлантарать, ял халăхĕ сана Уçлăха вĕçет теççĕ, тĕрĕс-и ку?

Малалла

Хăма хапха кичемĕн уçăлса выртать,

Унăн юпи çумĕнче тупăк çийĕ тăрать.

Чĕрене çурса каякан йĕнĕ сасă илтĕнет,

Курăнать — вилнĕ çынна ăсатма вăхăт çитет:

Акă тупăка пӳртрен çĕклесе тухрĕç,

Ял-йышсем, тăванĕсем ăсатма кайрĕç.

Авалхи йăлана тумасăр ан хăварам:

Эпĕ те ĕмĕрлĕх пурнăçа ăсатса ярам

Çак çынна... Акă тарăн шăтăк. Хуллен ярса

Тупăка шăтăка антарчĕç; тăпра витрĕ

Ăна... Такам юлашки хут сасă кăларса,

Çак сăмахсене каласа юрла пуçларĕ:

«Чĕкеç килет чĕлхипе, —

Сан чĕлхӳне илтес çук,

Вăл санпа сăмахлас çук;

Шăпчăк килет юррипе, —

Эсĕ ăна илтес çук;

Куккук килет сассипе, —

Сан сассуна илтес çук.

Ешĕл курăк тухать, —

Эсĕ ăна таптас çук.

Хурăн çырли пиçнĕ чух

Пур хурăнташран уйрăлтăн,

Çĕр çырли пиçнĕ чух

Çĕртен-шывран уйрăлтăн.

Хĕлхемленсе тăр шыв юхать, —

Эсĕ ăна ĕçсе курас çук.

Тумак çил те вĕрĕ,

Хаяр аслати те авăтĕ,

Анӳ-аçу, тăвану йĕре,

Тантăшу-тусу шеллĕ,

Анчах эсĕ тăраймăн,

Малалла

Пирĕн атте çамрăк чухне пулă тытнă çĕрте ĕçленĕ. Тинĕсре дельфинсене нумай курнă, ӳкерттерсе илнĕ сăн ӳкерчĕксем те пур. Вĕсем çинчен каласа пама ыйтсан савăнса кайсах каласа парать.

Виçĕ çул каялла аннепе пĕр тăван аппапа хĕрĕ Евпатори хулине Хура тинĕс хĕррине канма кайрĕç. Тинĕс шывĕ, хулари дельфинарире пулса курни çинчен каласа пĕтереймеççĕ. Пире валли сувенирсем те илсе килнĕ. Çакăн хыççăн вара эпĕ канăçа çухатрăм. Манăн, тинĕс, дельфинсене курманскерĕн, унта çитсе курас килчĕ, çак асамлă чĕр чунсене тытса ачашлас, туслашас килчĕ. Интересленсе кайсах çак темăпа кĕнекесем вула пуçларăм, материалсем пухма тытăнтăм. Наукăпа фантастика стилĕпе çырнă ĕçсен конкурсне йĕркеленине пĕлсен хамăн вăя ытти ачасемпе пĕрлех тĕрĕслесе пăхма шут тытрăм.

Çуллахи каникул çитессе ман пекех чăтăмсăррăн кĕтекен халиччен çĕр çинче никам та пулман та тăр. Çĕртме уйăхĕн 9-мĕшĕнче çемйипех Евпатори хулине кукаçипе пĕр тăван Митюк тетесем патне вунă кунлăха хăнана кайса килме планланă эпир.

Вăхăчĕ тимĕр шапа пек шурĕ пулин те инçе çула пуçтарăнса тухмалли кун çитрĕ çитрех. Канаш хулинче пуйăс çине лартăмăр та çĕнĕ çĕре, халиччен эпĕ кайса курман çĕре васкарăмăр. Телейе пирĕнпе пĕрле пĕр купере пĕр ватă чăваш ларса пычĕ, çамрăк чух моряк пулнă иккен çак çын. Эпĕ дельфинсен пурнăçĕпе интересленнине пĕлсен вăл тинĕсре ирĕкре чухне вĕсем мĕнле савăнни, хăвăрт ишни, 32 тĕрлĕ шăхăрма пĕлни, хăйсен территорийĕнче чухне караппа юнашар шыва чăма-чăма ишсе пыни çинчен, çак ӳкерчĕк питĕ-питĕ хитре пулни çинчен куçпа курмасăр ĕненмелле каласа пама çукки çинчен пĕлтерчĕ. Унранах эпĕ кунне ирĕкри дельфин 150 км таран ишме пултарни, вĕсем пурăнакан вырăн 85 кв. км таран пулни, пĕр кунта 20-30 кг пулă çини, 3километртине те туйма, 200-300м таран тарăнăшне чăмма, 10-15 мин. таран шыв айĕнче тăма пултарни çинчен пĕлтĕм. Вĕсем пĕр-пĕринпе тĕрлĕрен çыхăну тытаççĕ иккен — тĕрлĕрен хусканусем, сикни, тĕрлĕрен ишни, пуçпа, хӳрепе тĕрлĕрен паллăсем пани.

Малалла

Каçхине, урамра

Тинкеретĕп тӳпене.

Алтăр Çăлтăр ялкăшса

Илĕртет-çке хăй патне.

Мĕн каласшăн-ши мана?

Эп пăхатăп сăнаса.

Пур-ши пурăнăç çӳлте?

Кам ӳкернĕ тӳпене?

Алтăр Çăлтăр йăл кулать

Вăртăнлăха кăтартать:

«Ыр сунаççĕ çӳлтисем»

Веçех сăнаççĕ вĕсем.

Ăçталла эс çул тытатăн,

Кампала сăмах хушатăн?

Тантăшна ура хуратăн,

Ун çинчен сăмах ваклатăн…

Çӳлтисем вĕсем кураççĕ,

Хут çине çырса пыраççĕ.

Вăхăт çитсен ыйту параççĕ,

Хуравне вĕсем кĕтеççĕ.

Çăлтăр ӳкрĕ çĕр çине

Эп пăхатăп ун çине.

Чун хурланса килчĕ ман

Тӳпе çăлтăр çухатнишĕн.

Таçти-таçти вырăнта, урăх çĕрте, çĕр тепĕр енче питĕ капăр тĕлĕнмелле, ăрăмлăх Лемвер çĕр-шывĕ вырнаçнă пулнă. Кунта тем те пĕр пулнă: йывăçсем, ӳсентăрансем. Чĕр чунсем калаçма май илнĕ. Лемвер çĕр-шывĕнче çынсем пачах пулман. Çут çанталăк пĕр-пĕринпе кунта питĕ туслă пурăннă. Никам никама та япăх тума тăрăшман. Пĕтĕм тĕнчери асамçăсем çак вырăнпа хĕпĕртенĕ, ăна этем тупаймĕ тесе шутланă.

Анчах та ĕç пачах урăхла пулса тухнă. Çын хăйĕн пурнăçĕнче нумайрах та нумайрах пĕлме тăрăшать. Çавăнпа çĕр çинчи чи капăр кĕтес унтан пытанаймасть.Çапла пулса иртнĕ те Лемверпе. Кунта темĕн чухлĕ этем килсе çитнĕ. Вĕсем кунти çĕрсене тĕпчеме пуçланă. Пирĕн чĕр чунсем вара кам ăçта тарма пултарнă, çавăнта çухалнă.

Чĕрчунсем питĕ тарăхнă. Вĕсем, хайхискерсем, шăппăн, мирлĕ пурăннă май çынсем килсе кĕнĕ. Тарса пынă Лемвер çĕрĕнче пурăнакансене вăйлă та ăслă Хипер Арăслан ертсе пыма шутлать. Вăл çынсенче тăшмансене, çут çанталăка пĕтерекеннисем тесе шутлать.

Хипер хăйĕн çĕр-шывне питĕ юратнă. Унта этем вырнаçни ăна питех те килĕшмен. Анчах вĕсене кунтан мĕнле хăваласа ямаллине пĕлмен, чĕр чунсем çынтан хăранă.

Малалла

Вĕлле хурчĕ, ылтăн хурт,

Мĕншĕн эсĕ нăрлатăн?

Сарă чечек тăрринче

Çавăрăнса çӳретĕн?

Сарă чечек тăррине

Пыллă карас терĕн-им?

Шанса каяс илемне

Çутă сывлăм терĕн-им?

Ах, шухăшăм, шухăшăм!

Мĕншĕн эсĕ пăтранан?

Сарă хитре хĕрĕшĕн

Мĕншĕн ăша çунтаран?

Сарă хĕрĕн илемне

Хĕвел çутти терĕн-им?

Вĕлле хурчĕ, ылтăн хурт,

Шав нăрлатать, çаврăнать —

Ман ăшра та çавăн пек

Тĕрлĕ шухăш пăтранать,

Хитре сарă хĕрĕшĕн

Çамрăк ăша çунтарать...